Weetjes

Over Sint Nicolaas en de herkomst van gebruiken

Hoe oud is Sint Nicolaas?
Sint Nicolaas werd in het jaar 270 in Myra (het huidige Demre inTurkije) geboren en stond bekend onder de naam Nicolaas van Myra. Hij overleed op 6 december 342, maar in de kinderogen bereikt hij in 2023 de uitzonderlijk hoge leeftijd van 1753 jaar. Als kinderen vragen hoe het komt dat hij zo oud is geeft hij steevast als antwoord; ‘Zolang kinderen in mij blijven geloven, blijf ik bestaan.’

Beschermheilige.
Nicolaas van Myra werd Rooms Katholiek opgevoed en werd al op 17 jarige leeftijd tot priester gewijd. Rond het jaar 310 werd hij aangesteld als Bisschop in de toenmalige Romeinse provincie Lycië (ook wel bekend als Lukka, een gebied in het zuidwesten van het huidige Turkije). Hij stond bekend als de beschermheilige van kinderen, ongehuwde vrouwen, kooplieden en is de schutspatroon van zeelieden. Veel kerken in Nederland dragen zijn naam en flink wat havensteden hebben immer nog Sint Nicolaas als beschermheilige.

5 of 6 December?
We vieren Sinterklaas op 5 december, maar als Sint Nicolaas volgens Rooms Katholieke traditie wordt geëerd op zijn sterfdag 6 december waarom vieren we het dan de vijfde? Heel vroeger begon de volgende dag al om 7 uur ‘s avonds. We vertellen tegenwoordig aan de kinderen dat 5 december pakjesavond is en Sint op 6 december zijn verjaardag viert. Komt wat geloofwaardiger over aangezien de goedheiligman springlevend ieder jaar opnieuw Nederland vanuit Spanje aandoet.

Hoezo vertellen wij dat Sinterklaas uit Spanje komt?
In 1087 werden de beenderen van Sint Nicolaas, vanwege de Islamitische dreiging in het gebied waar hij begraven lag, door Italiaanse vereerders overgebracht naar Bari in Italië. Bari was lang in handen van Spanje vanwaaruit handelsschepen in de zestiende eeuw kostbare geschenken en lekkernijen vervoerden naar Spanje en andere landen, waaronder Nederland. Dit is waarschijnlijk de reden dat later werd aangenomen dat Sint Nicolaas uit Spanje kwam met als gevolg dat tot op de dag van vandaag ‘Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan’ wordt gezongen. Ja, met de boot, zoals vroeger ook de handelsschepen afgeladen met geschenken en lekkernijen Nederland aandeden. Allemaal heel logisch, toch? En ja, als schutspatroon van zeelieden kan je natuurlijk niet met het vliegtuig aankomen.

De hulpjes van Sint.
Sint Nicolaas liet zich omringen door persoonlijke dienaren. Dit waren jonge Moorse mannen (Moriaantje zo zwart als roet) die door hem waren vrijgekocht en tegen vergoeding werkzaamheden voor hem verrichtten. De kleding die de Pieten van nu dragen is de typische 16e eeuwse kledij voor pages en zullen vast kleurrijker zijn dan hetgeen destijds door de Moorse mannen bij Sint Nicolaas werd gedragen. 

De staf en mijter.
De staf is vormgegeven als een herdersstaf, met een gekruld uiteinde en doet dienst als krachtig symbool: de bisschop is de herder die zijn schaapjes beschermt en op het rechte pad moet houden. De oorsprong van de mijter wordt in verband gebracht met de Bijbel (Oude Testament) waar namelijk melding wordt gemaakt van het ceremoniële hoofddeksel van de hogepriesters, in het Grieks en Latijn aangeduid met ‘mitra‘.

Onderdrukking.
Twee eeuwen lang vierden Nederlandse katholieken het sinterklaasfeest stiekem. In de 15 eeuw vond de protestantse reformatie plaats waar de bestuurders het eren van een ‘katholiek heilig verklaarde persoon’ maar niks vonden, verboden en zelfs strafbaar stelden. De sintvierders moesten dus ondergronds om in het geniep het feest van de heilige Sint Nicolaas te kunnen vieren.

Goedheiligman.
Goedheiligman is afgeleid van goed-hylik-man, wat ‘goed-huwelijksman’ betekent. Sint Nicolaas is deze titel toegedicht nadat hij drie dochters van een arme boer aan een bruidsschat hielp. Het verhaal gaat dat hij zijn knechten de opdracht gaf om drie buidels met gouden dukaten door de schoorsteen van de boerderij te werpen zodat de dochters, voorzien van een bruidsschat, konden trouwen en zodoende hun eer werd gered.

Strooien van pepernoten.
Het strooien van pepernoten vindt waarschijnlijk haar oorsprong in het feit dat men heel vroeger geloofde dat met het strooien van lekkernijen de goden gunstig gestemd konden worden.

Chocolade- en banketletters.
Als kinderen op school in de middeleeuwen een letter van het alfabet hadden leren schrijven, kregen ze die letter in brooddeeg gebakken mee naar huis. Tijdens de sinterklaasviering werden cadeautjes onder een doek gelegd met daarop de eerste letter van de naam voor wie het bestemd was. Hoe het gebruik van banket- en chocoladeletters naar de sinterklaasviering is overgewaaid, is onbekend. Er doen een hoop verhalen de ronde, maar echt zeker weet niemand het.

Modern jasje.
Moderne sinterklaaszaken zoals bijvoorbeeld de stoomboot, knecht Piet, tabberd en staf werden geïntroduceerd door de Amsterdamse schoolmeester Jan Schenkman. Hij schreef in 1850 een boek over het sinterklaasfeest en sindsdien wordt het massaal gevierd op de wijze zoals meester Jan het omschreef. Door de tijd heen zijn er een flink aantal aanpassingen doorgevoerd, is b.v. de roe verdwenen en worden Pieten niet meer gebruikt als afschrikmiddel, maar zijn vriendelijk en open naar de kinderen. 

Liefdessnoepjes van speculaas en marsepein.
Speculaas en marsepein waren vroeger liefdessnoepjes. Was een jongen verliefd op een meisje, dan kreeg ze een figuurtje of hartje in één van deze twee lekkernijen. Wanneer een meisje geen liefdesrelatie met een jongen wilde aangaan, brak ze het figuurtje of hartje in tweeën. Vandaar ook de uitdrukking “iemand zijn hart breken”. 

Door de schoorsteen.
Uit vertellingen van vroeger kan worden opgemaakt dat Sint Nicolaas als gulle gever van cadeautjes en lekkernijen niet gezien wilde worden. Vandaar dat hij ze in het donker met zijn knechten door de schoorsteen bracht. Ook de god Wodan hield op deze manier contact met de mensen op aarde. Wellicht ligt daar de oorsprong van dit gebruik.

Dichten en rijmen.
Het dichten en rijmen is met Sinterklaas een typisch Nederlands gebruik. Het is begonnen als begeleiding van een plaag-cadeautje. Als een boer de laatste oogst binnenhaalde gaven de buren hem een ui of aardappel met een plagend gedichtje erbij. Deze plagerij is overgewaaid naar de surprises en gedichten die tijdens het sinterklaasfeest aan elkaar worden gegeven.

Amerigo met pensioen, opgevolgd door Ozosnel 
Het eerste paard van Sinterklaas dat van een naam werd voorzien dateert uit 1986 en was een politiepaard dat Jasper heette. In 1990 is de naam van het paard vervangen door Amerigo. Nadat in 2018 Amerigo met pensioen ging werd de opvolger het met trofeeën overladen paard ‘Ozosnel’, die zoals zijn naam al doet vermoeden, o-zo-snel over de daken kan lopen. 

Sinterklaas of de Kerstman?
Sinterklaas en Santa Claus zijn eigenlijk één en dezelfde persoon. In Nederland, België en Frans Vlaanderen kennen wij hem als Sint Nicolaas. In Duitsland heet hij Sankt Nikolaus en in Groot Brittannië stond hij destijds bekend als Father Christmas. Toen de kolonisten zo’n 200 jaar geleden zich in Noord-Amerika vestigden is dit verbasterd naar Santa Claus als een mengeling van Sankt en Klaas. Hierbij is volgens Brits gebruik aan Santa de kerstperiode toebedacht. Aanvankelijk werd de Kerstman in navolging van Sinterklaas afgebeeld als een slanke man met een strenge blik. Het was tekenaar Haddon Sundblom die in 1931 een vriendelijke Kerstman met bolle buik en blozende wangen creëerde voor Coca‑Cola. En zo ontstond de Coca‑Cola Kerstman zoals we hem vandaag nog altijd kennen. Heden ten dagen houden wij, althans in Sinterklaas gelovige landen, vast aan twee afzonderlijke personages die elkaar wel kennen, maar geen verbintenis met elkaar hebben.